محمدجواد هاشمی نژاد امروز سه‌شنبه ۱۱ آذر در میزگردی با موضوع کودکان در سایه ترور که در دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه فردوسی برگزار شد، اظهار کرد: تروریسم در جهان امروز نه‌تنها یک تهدید امنیتی، بلکه چالشی بنیادین برای حقوق بشر و نظم بین‌الملل به شمار می‌رود. این پدیده با نقض آشکار قواعد اولیه بشر دوستانه، جان شهروندان غیرنظامی را هدف می‌گیرد و کودکان، بی‌گناه‌ترین گروه جامعه، بیشترین بار این خشونت سازمان‌یافته را متحمل می‌شوند. رویکرد امنیتی کشورها در غیاب حمایتی حقوقی و جامع، نتوانسته مانع تکرار این فجایع شود و پیامدهای روانی و اجتماعی طولانی‌مدت آن نیز اغلب نادیده مانده است.

وی در خصوص پیامد اجتماعی و نسل به نسل ترور کودکان، ادامه داد: تأثیرات ترور فراتر از آسیب‌های لحظه‌ای است و همچون عاملی فرساینده، سرمایه اجتماعی و تاب‌آوری جامعه را تهدید می‌کند. کودکانی که باید سازندگان آینده باشند، با تجربه تروما، احساس ناامنی و اختلال در شکل‌گیری هویت مواجه می‌شوند؛ وضعیتی که حقوق بنیادین مندرج در کنوانسیون حقوق کودک را نقض می‌کند و امنیت انسانی و توسعه پایدار کشورها را در معرض خطر قرار می‌دهد. تحقیقات میدانی در مناطق بحران‌زده آسیا و آفریقا نشان می‌دهد خشونت تروریستی حتی سلامت جسمانی نسل‌های آینده را متأثر می‌سازد.

خلأ راهبردی در حمایت بین‌المللی از کودکان قربانی ترور

مدیرکل بنیاد هابیلیان با بیان اینکه با وجود تصویب ده‌ها قطعنامه و معاهده بین‌المللی در حوزه مقابله با تروریسم همچنان خلأی آشکار در حمایت عملی از قربانیان به‌ویژه کودکان وجود دارد، گفت: نظام بین‌المللی در تدوین پروتکل‌های کاربردی برای بازتوانی روانی ـ اجتماعی جوامع آسیب‌دیده با کمبود جدی مواجه است. این کاستی زمانی روشن‌تر می‌شود که حتی در جوامع پیشرفته، معلمان و مددکاران اجتماعی ابزار و دانش لازم برای مواجهه با پیامدهای روانی ترور بر کودکان را ندارند. این واقعیت ضرورت پیوند میان دیپلماسی حقوق بین‌الملل و علوم روان‌شناختی را برجسته‌تر می‌سازد.

هاشمی نژاد با تاکید بر شیوه حمله و چرایی قربانی شدن کودکان، افزود: در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ شمسی بخش بزرگی از حملات تروریستی در اماکن عمومی و پررفت‌وآمد همچون بازارها، خیابان‌ها و تجمعات رخ داد؛ در چنین صحنه‌هایی کودکان تنها به دلیل حضور در میان جمعیت، هدف قرار گرفتند. افزون بر این، در برخی عملیات هدفمند، گروه‌هایی مانند حزب دموکرات کردستان یا سازمان مجاهدین خلق برای ترور یک فرد، ساکنان یک خانه  از جمله کودکان را قربانی می‌کردند و آن‌ها را به‌عنوان خسارت جانبی قابل قبول تلقی می‌نمودند.

وی با بیان آمار رسمی قربانیان کودک و توزیع جغرافیایی آن‌ها، تصریح کرد: طبق آمار پژوهشگران بنیاد هابیلیان، ۲۱۶۲ کودک و نوجوان زیر ۱۷ سال در ایران قربانی تروریسم شده‌اند. از این میان نزدیک به ۲۰۰۰ تن پسر و ۱۶۲ تن دختر بوده‌اند. کوچک‌ترین شهید ثنا پردل دوماهه و تازه‌ترین مورد محمدمهدی ایرانمنش ۱۳ ساله است که در حمله داعش در سال گذشته جان باخت. دهه ۶۰ با ۱۷۵۰ شهید کودک، اوج این تراژدی را رقم زده و استان‌های کردستان و آذربایجان غربی بیشترین قربانیان را داشته‌اند. گروه‌های کومله، دموکرات و منافقین مسئول اصلی این جنایت‌ها معرفی شده‌اند.

مدیرکل این بنیاد درخصوص پیامدهای روانی ترور بر کودکان تاکید کرد: بر اساس گفت‌وگو با خانواده‌ها و مشاهدات روان‌شناسان، رایج‌ترین آسیب، اختلال استرس پس از سانحه است. کودکان بازمانده با کابوس‌های مداوم، ترس از جدایی و پرهیز از محیط‌های عمومی زندگی می‌کنند. آن‌ها سوگ پیچیده‌ای را تجربه می‌کنند که به دلیل ماهیت ناگهانی و خشونت‌آمیز حادثه، برای ذهن کودک دشوارتر از حد تصور است. این تروما حوزه‌های رفتاری، شناختی، تحصیلی و اجتماعی آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ از پرخاشگری و مشکلات کنترل هیجان تا افت تمرکز، انزوای اجتماعی و شکل‌گیری احساس بی‌عدالتی.

هاشمی نژاد با اشاره به ضرورت ساختار درمانی و پاسخ علمی و اجرایی به این اتفاقات، خاطرنشان کرد: شناخت این آسیب‌ها نخستین گام برای درمان است. پرسش اساسی این است که نهادهای علمی، مجموعه‌های سیاستگذار و خانواده‌های قربانیان چگونه می‌توانند زنجیره تروما را متوقف کنند. پیوند دانش روان‌شناختی با پروتکل‌های عملیاتی، ضرورتی انکارناپذیر است؛ پروتکل‌هایی که باید در زندگی روزمره کودکان جاری شود نه فقط در کتاب‌ها.

در ادامه میزگرد محمد امین یزدی- استاد گروه رواشناسی مشاوره و تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد با تأکید بر پیچیدگی ماهیت تروریسم، اظهار کرد: خشونت تروریستی، پدیده‌ای چندبعدی است که ابعاد سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می‌گیرد؛ اما تأثیرات روان‌شناختی این رویدادها بر کودکان بسیار حائز اهمیت می‌باشد. با وجود گستردگی آسیب‌ها، تاکنون پژوهش مستقلی که به‌طور اختصاصی به پیامدهای روانی تروریسم بر کودک پرداخته باشد منتشر نشده و اغلب تحقیقات بر داده‌های عمومی حوزه تروما و اختلال استرس پس از سانحه تکیه دارد.

ترور، ماهیتی خشونت‌بار دارد

امین‌یزدی خاطرنشان کرد: ترور، ماهیتی خشونت‌بار دارد و همانند سایر حوادث آسیب‌زا، مجموعه‌ای از واکنش‌های روانی و عصبی را در کودک فعال می‌کند. یافته‌های علمی نشان می‌دهد کودکانِ در معرض خشونت، تغییراتی را در بخش‌های مهم مغز تجربه می‌کنند؛ این تغییرات به بروز نشانه‌هایی چون پرخاشگری، اضطراب، ترس‌های شدید، افت تحصیلی و انزوای اجتماعی می‌انجامد.

وی همچنین به نقش سیستم عصبی خودکار اشاره کرد و ادامه داد: سیستمی که در شرایط تروما دچار بی‌نظمی می‌شود و با فعال‌سازی بیش از حد بخش سمپاتیک، کودک را در حالت آماده‌باش دائمی قرار می‌دهد. به گفته آن‌ها یکی از پیامدهای مهم خشونت، آسیب‌دیدن انعطاف‌پذیری مغز است؛ قابلیتی که اساس یادگیری و رشد به شمار می‌آید و تخریب آن زمینه اختلال‌های عمیق‌تری را فراهم می‌کند.

این استاد دانشگاه با اشاره به سازوکار حافظه در کودکانِ آسیب‌دیده توضیح داد: خاطرات حادثه معمولاً به صورت قطعات گسسته و آمیخته با احساسات شدید در ذهن ثبت می‌شود و همین امر موجب بازآفرینی ناخواسته صحنه‌ها، کابوس‌های مکرر و واکنش‌های هیجانی شدید می‌گردد. اختلالات هورمونی ناشی از تروما نیز به تشدید این وضعیت کمک می‌کند و چرخه آسیب را گسترده‌تر می‌سازد.

امین‌یزدی با تاکید براینکه بخش زیادی از رویکردهای رایج، کودکِ آسیب‌دیده را صرفاً دریافت‌کننده منفعل واکنش‌های عصبی می‌دانند، بیان کرد: گویی پیامدهای شکل گرفته مانند واکنش غیرارادی بر او تحمیل می‌شود، اما در دیدگاه‌های نوین روان‌شناسی، کودک موجودی فعال در فرآیند معناسازی تلقی می‌شود؛ یعنی او فقط واکنش نشان نمی‌دهد، بلکه پاسخ می‌سازد و تجربه خود را در قالبی تازه تفسیر می‌کند. این نگاه سازنده‌گرا به گفته متخصصان، مسیرهای تشخیصی و درمانی را دگرگون می‌کند و تصویر دقیق‌تری از سازوکار تروما به دست می‌دهد.

وی با بیان ساختار کارکرد مغز و نقش آن در پردازش اطلاعات تصریح کرد: پژوهشگران گفتند مغز انسان دستگاهی پیچیده است که برای تطبیق فرد با محیط، تنظیم هیجان و هدایت رفتار طراحی شده است. این دستگاه، لحظه‌به‌لحظه حجم بزرگی از داده‌های حسی را دریافت و بر اساس تجربیات گذشته آن‌ها را تفسیر می‌کند. به عبارتی، مغز با شبیه‌سازیِ سریع موقعیت‌های مشابه، معنایی از رویداد می‌سازد و سپس دستور عمل رفتاری صادر می‌کند.

مغز کودک آسیب‌دیده در محیطی امن، نشانه‌های تهدید را برجسته می‌کند

این استاد رشته روانشناسی درخصوص تروماهای شکل گرفته برای کودکان تشریح کرد:  تروما فرآیند طبیعی مغز را مختل می‌کند. کودک آسیب‌دیده دچار سوگیری نسبت به محرک‌های مرتبط با خطر می‌شود؛ یعنی حتی در محیطی امن، مغز او نشانه‌های تهدید را برجسته می‌کند و پیش‌بینی‌های نادرست می‌سازد. نتیجه این اختلال، بروز احساس خطر در نبودِ خطر واقعی، واکنش‌های دفاعی نامتناسب، اضطراب شدید، پرهیز و گاه بروز رفتارهای پرخاشگرانه است.

امین‌یزدی افزود: این اختلال در پردازش به‌ویژه زمانی شدت می‌گیرد که کودک صحنه خشونت را با حواس مختلف تجربه کرده باشد؛ رنگ‌ها، صداها، بوها و حتی جزئیات ساده محیط می‌توانند بعدها محرک اضطراب یا وحشت شوند. روان‌شناسان تأکید کردند که تروما سازوکار پیش‌بینی مغز را تحریف می‌کند و مانع از شکل‌گیری درک واقع‌بینانه می‌شود، به‌گونه‌ای که کودک حتی در موقعیت عادی نیز آمادگی مقابله با تهدیدی خیالی را در خود احساس می‌کند.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: درک سازوکارهای عصبی و روان‌شناختی تروما، شرط نخست برای طراحی مداخلات درمانی مؤثر است. به باور آن‌ها، بازگرداندن کارکرد طبیعی مغز، تعدیل سوگیری‌ها، تقویت توان تنظیم هیجان و کمک به کودک برای بازسازی معنای تجربه از مسیرهای اصلی کاهش پیامدهای روانی خشونت و فراهم‌سازی بستر رشد سالم نسل‌های آینده است.

انتهای پیام