در سال‌هایی که صنعت‌خودرو به دلیل مجموعه‌ای از فشارهای استانداردی، محدودیت‌های تولید و انتقادهای عمومی در مرکز توجه قرار گرفته، یک فاکتور بنیادین همچنان از دایره بحث‌ها کنار گذاشته می‌شود: کیفیت سوختی که در کشور تولید و توزیع می‌شود. در شرایطی که موتورهای جدید با هدف کاهش مصرف و آلایندگی طراحی شده‌اند، استفاده از سوخت‌های با اکتان پایین، فشار بخار بالا و میزان قابل‌توجه گوگرد، نه‌تنها کارایی این موتورها را مختل می‌کند، بلکه بخش بزرگی از آلودگی و افزایش مصرف را به خودروسازان نسبت می‌دهد. این درحالی است که تجربه جهانی نشان می‌دهد هیچ سیاست خودرویی بدون اصلاح کیفیت سوخت به نتیجه نمی‌رسد.

اکتان پایین؛ زمینه‌ساز ناک، مصرف بیشتر سوخت و قضاوت نادرست درباره خودروها

طی یک دهه گذشته، خودروسازان داخلی تحت فشار الزامات استاندارد، به‌سمت موتورهای پربازده‌تر، تراکم‌بالا و کم‌مصرف حرکت کرده‌اند؛ موتورهایی که بنا بر ماهیت طراحی، نیازمند بنزین با اکتان واقعی حداقل ۹۵ هستند. اما بخش قابل‌توجهی از بنزین عرضه‌شده در کشور نه‌تنها با این استاندارد همخوانی ندارد، بلکه تلورانس کیفیت آن نیز بسیار بالا و غیرقابل پیش‌بینی است.

پایین ‌بودن عدد اکتان موجب ناک (احتراق زودرس) می‌شود؛ پدیده‌ای که ECU خودرو برای مقابله با آن، ناچار است زمان جرقه را عقب بیندازد. این فرآیند نه‌فقط قدرت موتور را کاهش می‌دهد، بلکه مصرف سوخت را ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داده و عملا کارایی موتورهای نسل جدید را کاهش می‌دهد. درچنین شرایطی، انتقاد از خودروساز به‌دلیل «مصرف بالا» یا «شتاب کمتر» بیشتر شبیه خطای تحلیلی است تا نقد کارشناسی؛ چراکه حتی بهترین برندهای جهانی نیز با سوخت کم‌کیفیت قادر به ارائه عملکرد استاندارد نیستند.

آلایندگی تبخیری که از پالایشگاه تا باک خودرو ادامه دارد

یکی از مهم‌ترین ضعف‌های ساختاری سوخت در کشور، فشار بخار بالای بنزین (RVP) است؛ عامل پنهانی که تبخیر سوخت را در تمام چرخه توزیع، از پالایشگاه تا پمپ‌بنزین و حتی در باک خودرو افزایش می‌دهد. این تبخیر گسترده دو پیامد اساسی دارد: نخست، اتلاف واقعی انرژی که در آمار مصرف به‌صورت مصرف بالاتر ثبت می‌شود؛ دوم، انتشار VOCها که از مهم‌ترین عوامل تشکیل اوزون تروپوسفری و ذرات ثانویه هستند.

در اغلب کشورها، مقدار فشار بخار در تابستان و زمستان به‌طور دقیق تنظیم می‌شود تا تبخیر سوخت کنترل شود. اما در کشور، فقدان مدیریت فصلی RVP موجب شده بخش قابل‌توجهی از آلایندگی تبخیری که ماهیتا به کیفیت سوخت مربوط است، به‌عنوان «آلودگی خودروها» معرفی شود.

پایان عمر زودهنگام کاتالیست‌ها و افزایش آلایندگی واقعی

کاتالیست‌ها در خودروهای جدید قادر هستند تا ۹۵ درصد آلایندگی خروجی موتور را کاهش دهند؛ به‌شرطی که سوخت مصرفی حاوی گوگرد بالا نباشد. میزان گوگرد در برخی نقاط کشور به‌گونه‌ای است که باعث تشکیل لایه سولفات روی سطح فعال کاتالیست شده و عملا آن را از کار می‌اندازد. در این حالت، آلایندگی خودرو به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد؛ چراغ‌چک روشن می‌شود و مصرف سوخت بالا می‌رود. با این حال، این پیامد مستقیم کیفیت سوخت، در افکار عمومی و حتی بخشی از گزارش‌ها، به‌صورت «کیفیت پایین خودرو» مطرح می‌شود؛ درحالی که ریشه مشکل کاملا خارج از دامنه اختیار خودروساز است.

استانداردهای نامتقارن؛ سخت‌گیری برای خودرو، تساهل برای سوخت

بررسی مقررات نشان می‌دهد سخت‌ترین استانداردها برای خودروسازان اعمال شده است؛ از یورو ۵ تا آزمون‌های تبخیر، نشتی، دوام، تست آلایندگی سرد و گرم و محدودیت‌های متعدد در سامانه احتراق است. اما این استانداردها تنها یک سوی زنجیره را هدف قرار داده‌اند. اگر سوخت به‌لحاظ اکتان، فشار بخار، ترکیبات آروماتیک، بنزن و گوگرد با استانداردهای آلایندگی همخوان نباشد، هیچ موتور یورو ۵ یا یورو ۶ قادر به‌رسیدن به عملکرد طراحی‌شده نخواهد بود. به‌بیان دیگر، سخت‌گیری‌های یکجانبه در عمل یک توازن ناقص ایجاد کرده است: خودروساز ناچار به ارتقاست؛ اما سوخت لزوما همراه این ارتقا نشده است. نتیجه، افت کارایی، افزایش مصرف و شکل‌گیری تصویری ناعادلانه از تقصیرهاست.

مصرف ۱۳6 میلیون لیتری بنزین؛ نشانه‌ای از عدم انطباق سوخت با موتورهای نسل جدید

به‌طور میانگین مصرف روزانه نزدیک به ۱۳6 میلیون لیتر بنزین در کشور، عددی است که حتی با رشد مالکیت خودرو نیز قابل توضیح نیست. تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد بخش مهمی از شاخص مصرف به‌کیفیت سوخت وابسته است و نه فقط نوع و سن خودروها، برابر مطالعات تطبیقی، اگر بنزین عرضه‌شده در کشور به استاندارد واقعی یورو ۵ نزدیک شود، مصرف سوخت ناوگان به‌طور طبیعی ۱۰ تا ۲۰ درصد کاهش می‌یابد. این کاهش، برابر با صرفه‌جویی میلیارددلاری سالانه است؛ صرفه‌جویی‌ای که بدون تولید یک خودرو جدید و تنها با اصلاح کیفیت سوخت رقم می‌خورد. با این حال، محور انتقادات همچنان صنعت‌خودرو است، نه بخشی از زنجیره انرژی که اثر مستقیم بر مصرف و آلایندگی دارد.

موتورهای مدرن قربانی سوخت غیر استاندارد

در سال‌هایی که صنعت‌خودرو برای بومی‌سازی موتورهای کم‌مصرف، توربوشارژ، تزریق مستقیم و سیستم‌های کنترل آلایندگی پیشرفته تلاش کرده، کیفیت ناپایدار سوخت چالشی جدی ایجاد کرده است. موتورهای جدید حساسیت بالایی نسبت به اکتان، ترکیب سوخت، گوگرد و تلورانس تولید دارند و کوچک‌ترین نوسان در کیفیت سوخت موجب افت توان، افزایش دما، روشن ‌شدن چراغ‌چک و مصرف بالاتر می‌شود. به‌همین دلیل، خودروسازان بارها خواستار اجرای هم‌زمان استاندارد سوخت و خودرو شده‌اند؛ مطالبه‌ای که اگر عملی می‌شد، امروز بخشی از مشکلات مربوط به آلایندگی و مصرف سوخت اساسا وجود نداشت.

مسیر کاهش آلودگی از باک خودرو آغاز می‌شود، نه فقط از خط تولید

نمی‌توان نقش خودروسازان را در وضعیت فعلی نادیده گرفت؛ اما کاهش آلودگی و مصرف سوخت با اصلاح پله‌به‌پله کیفیت خودرو ممکن نیست؛ بلکه به اصلاح کیفیت سوخت وابسته است. اکتان پایین، فشار بخار بالا و گوگرد زیاد سه ضلع مثلثی هستند که عملکرد موتورهای جدید را مختل می‌کنند، آلایندگی را افزایش می‌دهند و مصرف را بالا می‌برند. اما بخش عمده‌ای از نقدها همچنان متوجه خودروسازان است. درنهایت اگر هدف کاهش واقعی آلودگی و مصرف است، باید پذیرفت که این مسیر نه از خط مونتاژ، بلکه از فرآیند پالایش و توزیع سوخت آغاز می‌شود.