‌خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - هیفاء پردل: ابعاد تازه‌ای از رقابت میان کشورها در عرصه فناوری‌های پیشرفته، جایگاه هوش مصنوعی را به مسئله‌ای تعیین‌کننده در معادلات حکمرانی و توسعه تبدیل کرده است؛ پدیده‌ای که دیگر صرفاً افق آینده محسوب نمی‌شود و به یکی از شاخص‌های اصلی سنجش توان ملی، امنیتی و تمدنی کشورها بدل شده است.

در چنین شرایطی، قم با پشتوانه علمی، پژوهشی و هویتی خود ظرفیت آن را دارد که در مسیر شکل‌دهی به الگوی بومی و اسلامی هوش مصنوعی، به یکی از نقاط کانونی کشور تبدیل شود.

تحولات پرشتاب فناوری در سال‌های اخیر نه تنها ساختار تصمیم‌گیری کشورها را تحت تأثیر قرار داده، بلکه نوع مواجهه دولت‌ها با روندهای جهانی را نیز دگرگون کرده است.

افزایش گسترده سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی در حوزه هوش مصنوعی نشان می‌دهد که بسیاری از دولت‌ها آن را نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی برای حفظ جایگاه راهبردی خود در فضای رقابتی جهان می‌دانند و همین روند موجب شده میدان رقابت فناوری، به یکی از عرصه‌های حساس امنیت ملی و هویت تمدنی کشورها تبدیل شود.

در این میان، قم به دلیل برخورداری از مراکز علمی، پژوهشی و دانشگاهی فعال و همچنین حضور نهادهای حوزوی با ظرفیت‌های تولید مبانی نظری، از موقعیت ویژه‌ای برای ورود به حوزه هوش مصنوعی اسلامی برخوردار است.

پیوند میان دانش فنی و بنیان معرفتی در این استان، امکان ایجاد مدلی منسجم و قابل اتکا برای تولید دانش بومی را فراهم کرده است؛ مدلی که می‌تواند زمینه‌ای عملی برای پیوند فناوری‌های نوین با حکمرانی هوشمند از منظر اسلامی ایجاد کند.

وجود مراکز متعدد دانش‌بنیان، نیروهای متخصص و مجموعه‌های فعال در عرصه دیجیتال، در کنار فضای فرهنگی و مذهبی قم، این استان را در موقعیتی قرار داده که بتواند نقشی فراتر از یک قطب علمی صرف ایفا کند.

ظرفیت گردشگری مذهبی قم نیز به عنوان یکی از حوزه‌های قابل بهره‌گیری، می‌تواند زمینه توسعه خدمات هوشمند و فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی را در قالب‌های جدید فراهم آورد و بستری برای آزمون و پیاده‌سازی مدل‌های بومی‌سازی‌شده باشد.

فرایند ترکیب توان حوزوی با دانش فنی، امکان توسعه مفهوم نوظهوری تحت عنوان «هوش مصنوعی اسلامی» را پررنگ‌تر می‌کند؛ مفهومی که می‌تواند به الگویی کاربردی برای کشور در حوزه حکمرانی هوشمند تبدیل شود.

بهره‌گیری از اصول معرفتی و اخلاقی در طراحی فناوری، یکی از مزیت‌های قم در این حوزه است و می‌تواند جایگاه استان را در رقابت ملی تثبیت کند.

از سوی دیگر، کارشناسان حوزه فناوری معتقدند تحقق این مسیر نیازمند حمایت ساختاری و برنامه‌ریزی منسجم است؛ چرا که شکل‌گیری زیرساخت‌های لازم برای توسعه هوش مصنوعی، مستلزم هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی و نهادهای علمی و پژوهشی است و در صورتی که این هماهنگی تقویت شود، شرایط برای تبدیل قم به یکی از دروازه‌های اصلی تولید دانش بومی و هدایت حکمرانی هوشمند در کشور فراهم خواهد شد.

امروز که جریان رقابت فناوری در جهان به مرحله‌ای تازه رسیده، بهره‌گیری از ظرفیت‌های قم در عرصه دانش، هویت و فناوری می‌تواند فرصت تاریخی مهمی برای کشور ایجاد کند؛ فرصتی که اگر به درستی مورد توجه قرار گیرد، امکان نقش‌آفرینی ملی و حتی فرامنطقه‌ای این استان را در حوزه هوش مصنوعی اسلامی محقق خواهد کرد.

هوش مصنوعی در حال تبدیل‌شدن به «پیشران اصلی توسعه» در جهان است

سید مهدی قریشی مدرس دانشگاه تهران در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: تحولات چند سال اخیر نشان داده است که هوش مصنوعی در حال تبدیل‌شدن به «پیشران اصلی توسعه» در جهان است و این فناوری‌ای مرزهای علم، اقتصاد، فرهنگ و حکمرانی را دگرگون کرده و به یکی از مهم‌ترین میدان‌های رقابت ژئوپلیتیک کشورها تبدیل شده است.

قریشی بیان کرد: کشورها در حال ورود به مرحله‌ای هستند که در آن، سطح بهره‌مندی از هوش مصنوعی به یکی از شاخص‌های اصلی قدرت ملی تبدیل می‌شود و از این منظر، پرسش اصلی پیش‌روی ما این است که هوش مصنوعی تا چه حد می‌تواند به فرصتی برای پیشرفت کشور تبدیل شود و چگونه می‌توان از تبدیل آن به تهدید جلوگیری کرد؟

وی افزود: در حوزه سلامت، هوش مصنوعی دیگر یک ایده آینده‌نگرانه نیست، بلکه واقعیت امروز نظام‌های درمانی است و در بسیاری کشورها، تشخیص بیماری‌هایی مثل سرطان پوست، تومورهای مغزی یا مشکلات قلبی توسط الگوریتم‌های هوش مصنوعی تا ۲۰ درصد دقیق‌تر از تشخیص انسانی گزارش شده است و اکنون نزدیک به نیمی از سیستم‌های تشخیصی ارتقا یافته بر پایه یادگیری ماشین فعالیت می‌کنند و برای ایران نیز هوش مصنوعی در نظام سلامت سه کارکرد کلیدی دارد که عبارتند از تشخیص سریع و دقیق، بهینه‌سازی منابع و رفع نابرابری دسترسی.

این مدرس دانشگاه تهران در ادامه افزود: در بسیاری از کشورها، سامانه‌های هوش‌یار با تحلیل تصاویر پزشکی توانسته‌اند خطای تشخیصی را کاهش دهند و زمان تشخیص را کوتاه کنند و برای ایران، که با کمبود پزشکان متخصص در برخی استان‌ها مواجه است استفاده از دستیارهای تشخیص‌یار، سیستم‌های مدیریت پرونده الکترونیک و پیش‌بینی اپیدمی‌ها می‌تواند تحول‌آفرین باشد و این فناوری ظرفیت آن را دارد که هزینه‌های درمان را کاهش و کیفیت خدمات را به‌صورت قابل‌توجه افزایش دهد.

هوش مصنوعی و رفع شکاف‌های آموزشی

معاون سابق استاندار قم با اشاره به نقش هوش مصنوعی در حوزه آموزش عنوان کرد: نظام آموزشی ایران با مسائل ساختاری مانند تراکم کلاس‌ها، کمبود معلم متخصص و تفاوت سطح یادگیری دانش‌آموزان مواجه است و هوش مصنوعی و ابزارهای هوشمند خود قادرند سطح توانایی هر دانش آموز را تحلیل کرده و مسیر یادگیری مناسب او را ارائه دهند.

به گفته وی، این فناوری می‌تواند عدالت آموزشی را تقویت کرده و آموزش در مناطق کم برخوردار با ارتقا دهد و از سویی فشار کاری معلمان را کاهش دهد در واقع هوش مصنوعی نقطه اتصال اموزش سنتی و نیازهای اقتصاد آینده خواهد بود.

این مدرس دانشگاه تهران در ادامه با اشاره به اهمیت هوش مصنوعی و کاربرد آن در حوزه‌های مهمی مانند کشاورزی و صنعت عنوان کرد: ایران اسلامی برای عبور از محدودیت‌های اقتصادی بیش از هر زمان دیگر نیازمند افزایش بهره وری است و هوش مصنوعی دقیقاً می‌تواند در نقطه‌ای اثر گذار باشد که اقتصاد به چابکی و تصمیم گیری دقیق نیاز دارد.

قریشی افزود: با بهره گیری از هوش مصنوعی می‌توان تحلیل داده‌های اقتصادی و کاهش خطا در تصمیم گیری های کلان و در مصرف انرژی به ویژه آب بهینه سازی کرد، از سویی در کشاورزی هم با بهره گیری از الگوریتم‌های تحلیل خاک، پایش ماهواره‌ای و پیش بینی آفات و مدیریت هوشمند مصرف آب می‌توان تولید را افزایش و به پایداری منابع کمک کرد رویکردی که بسیاری از کشورها از یک دهه قبل به آن ورود کرده اند.

مدرس دانشگاه تهران در ادامه بر نقش هوش مصنوعی بر تصمیم گیری های مبتنی بر داده اشاره کرد و گفت: ایران با توجه به تنوع اقلیمی و آسیب پذیری در برابر مخاطرات طبیعی نیازمند حکمرانی مبتنی بر پیش بینی است، نقاط پر خطر سیل را پیش بینی کردو در روند فرونشست به عنوان نمونه هوش مصنوعی در مدیریت بحران می‌تواند زمین را رصد کندو الگوهای مصرف انرژی را تحلیل و ناترازی ها را هشدار داده و در بحران‌هایی مانند آلودگی این فناوری می‌تواند تأثیر گذار باشد.

به گفته وی، هوش مصنوعی در حکمرانی می‌تواند زمینه شکل‌گیری «دولت داده‌محور» را ایجاد کند، دولتی که تصمیمات خود را بر مبنای داده‌های واقعی اتخاذ می‌کند نه حدس و تجربه شخصی.

هوش مصنوعی چالش‌ها و تهدیدها

استاد دانشگاه تهران به چالش‌ها و تهدیدهای به کارگیری هوش مصنوعی نیز اشاره کرد و گفت: فقدان قوانین سخت‌گیرانه در حوزه حفاظت از داده‌ها، می‌تواند باعث انتقال اطلاعات حساس شهروندان، بیماران یا کسب‌وکارها به سرویس‌های خارجی شود و انتقال داده یعنی انتقال قدرت و هرگونه بی‌توجهی در این حوزه، تهدیدی برای امنیت ملی خواهد بود.

قریشی عنوان کرد: بسیاری از سرویس‌های جهانی، داده‌ها را در خارج از کشور ذخیره می‌کنند و به عنوان نمونه دسترسی به داده‌های کشور می‌تواند تصمیم گیرهای اقتصادی و امنیتی را وابسته به بیگانگان کند.

وی تهدید دیگر هوش مصنوعی را ایجاد مشاغل جدید عنوان کرد و گفت: گرچه هوش مصنوعی می‌تواند مشاغل جدیدی ایجاد کند، اما بدون برنامه‌ریزی ممکن است در کوتاه‌مدت، اشتغال برخی حوزه‌ها را تهدید کند و در این میان مشاغل تکراری و ساده بیشترین آسیب‌پذیری را دارند و البته در مقابل، نیاز به متخصصان داده، تحلیلگران الگوریتم، مهندسان رباتیک و ناظران اخلاقی هوش مصنوعی افزایش خواهد یافت.

قریشی بیان کرد: بدون توسعه مدل‌های بومی، کشوری مانند ایران وابسته به فناوری خارجی خواهد شد و وابستگی‌ای که در صورت تحریم، محدودیت یا تغییر سیاست شرکت‌های بزرگ، می‌تواند آسیب‌زا باشد. تجربه بسیاری کشورها نشان داده است که زیرساخت هوش مصنوعی باید بومی، امن و پایدار باشد.

قم دروازه هوش مصنوعی اسلامی

عباس منصورنژاد از اساتید دانشگاه نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، در ارتباط با ظرفیت‌های قم در حوزه هوش مصنوعی گفت: قم چند مزیت ساختاری برای توسعه AI دارد تمرکز بالای نهادهای آموزشی و پژوهشی در حوزه علوم انسانی و اسلامی که فرصت تولید داده‌های بومی و مدل‌های زبان محور فارسی؛ اسلامی را فراهم می‌کند.

عباس منصورنژاد افزود: دوم اینکه وجود حوزه علمیه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های تولید محتوا در جهان اسلام که می‌تواند خوراک داده‌ای منحصربه‌فرد برای توسعه فناوری‌های بومی باشد و سوم، جذب سالانه میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی که فرصت ایجاد پلتفرم‌های هوشمند در حوزه گردشگری و خدمات زائر را مهیا می‌کند و همچنین، قم به دلیل موقعیت جغرافیایی و دسترسی به تهران، ظرفیت تبدیل‌شدن به هاب خدمات هوش مصنوعی مذهبی، گردشگری و حکمرانی دیجیتال را دارد.

وی با اشاره به نقش هوش مصنوعی در حوزه گردشگری با توجه به بعد زائر پذیری شهر قم عنوان کرد: AI می‌تواند با ارائه راهنمای هوشمند چندزبانه به زائران، تجربه زیارت را شخصی‌سازی کند و اطلاعات دقیق تاریخی‌فرهنگی ارائه دهد و همچنین سیستم‌های پیش‌بینی ازدحام و مدیریت هوشمند تردد می‌توانند جریان زائر را روان‌تر کنند و پلتفرم‌های مبتنی بر AI می‌توانند خدمات اقامتی، حمل‌ونقل و برنامه‌ریزی زیارتی را متناسب با سلیقه هر زائر پیشنهاد دهند و در سطح کلان نیز، تحلیل داده‌های رفتاری زائران می‌تواند به بهبود سیاست‌گذاری و مدیریت گردشگری مذهبی کمک کند.

وی ادامه داد: کسب‌وکارها در قم می‌توانند از AI برای اتوماسیون فرآیندها، بهینه‌سازی فروش، پیش‌بینی تقاضا و تحلیل رفتار مشتری استفاده کنند و کسب‌وکارهای فرهنگی و مذهبی می‌توانند محتواهای هوشمند چندزبانه تولید کنند و برای مخاطبان بین‌المللی محصولات دیجیتال ارائه دهند و در حوزه خدمات شهری، کسب‌وکارها می‌توانند پلتفرم‌های هوشمند برای اسکان زائر، گردشگری، خدمات محلی و رزرواسیون بنا کنند و علاوه بر این، وجود ظرفیت‌های آموزشی قم، امکان راه‌اندازی استارتاپ‌های AI در حوزه فقه، ترجمه، محتواسازی و مشاوره دیجیتال را فراهم می‌کند.

هوش مصنوعی بایدها و نبایدها

مدرس دانشگاه و مدیر عامل مرکز مشاوره کسب و کار بهینه به چالش‌ها و تهدیدهای این فناوری نوین نیز اشاره کرد و گفت: یکی از چالش‌های اصلی، نبود داده‌های استاندارد و حریم‌خصوصی‌محور است که می‌تواند به سوءاستفاده یا خطاهای الگوریتمی منجر شود و خطر دیگر، توسعه ابزارهای غیرمعتبر در حوزه‌های مذهبی است که بدون نظارت علمی و فقهی، می‌تواند تحریف محتوا یا تولید اطلاعات نادرست ایجاد کند و همچنین استفاده افراطی یا غیرمسئولانه از AI در حوزه مدیریت شهری یا امنیت می‌تواند به نقض حریم خصوصی شهروندان منجر شود هم چنین در نهایت نبود زیرساخت تخصصی و نیروی انسانی ماهر ممکن است پروژه‌ها را وابسته و پرهزینه کند.

منصورنژاد در ارتباط با چشم انداز و افق‌های پیش روی کلان شهر قم در حوزه هوش مصنوعی عنوان کرد: نقطه شروع، تدوین نقشه راه هوش مصنوعی قم با تمرکز بر حمل‌ونقل، گردشگری مذهبی، خدمات عمومی و مدیریت شهری است هم چنین باید زیرساخت یکپارچه داده شهری ایجاد شود تا تصمیم‌گیری‌ها مبتنی بر داده انجام شود.

وی ابراز کرد: ایجاد مرکز نوآوری هوش مصنوعی قم با مشارکت حوزه، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی ضروری است و قم در سال‌های اخیر اقداماتی پراکنده در زمینه هوش مصنوعی داشته، اما هنوز سرمایه‌گذاری سیستماتیک، پایدار و شهری در حد کلان‌شهرهای پیش‌رو شکل نگرفته و نیازمند برنامه‌ریزی جدی‌تر است.