امیر موسی‏رضایی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به طرح پژوهشی «بررسی تأثیر اصلاح سوگیری شناختی مبتنی بر نرم افزار بر میزان استرس، اضطراب، افسردگی و فرآیند ترک مددجویان تحت درمان نگهدارنده متادون مقیم مرکز ترک اعتیاد واقع در اصفهان» اظهار کرد: در اختلال وابستگی به مواد مخدر، بیماران معمولاً از اختلالات استرس، اضطراب و افسردگی شدید نیز رنج می‌برند. از دیگر سو یک رابطه دو طرفه بین این اختلالات روحی روانی و سو مصرف مواد مخدر مشاهده شده است. در واقع مصرف مواد مخدر موجب بروز اختلالات استرس، اضطراب و افسردگی شده و همچنین این اختلالات موجب ترغیب فرد به مصرف مواد مخدر می‌گردد. بنابراین درمان وابستگی به مواد مخدر باید همزمان با درمان اختلالات استرس، اضطراب، افسردگی و سایر اختلالات روحی روانی صورت گیرد تا میزان موفقیت افزایش یابد.

بررسی درمان‌های شناختی رفتاری برروی معتادان

عضو هیأت علمی گروه سلامت بزرگسالان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان افزود: امروزه در کنار درمان‌های دارویی، درمان‌های شناختی رفتاری یکی از انواع درمان‌های غیردارویی است که متخصصان بر آن تاکید دارند. در همین راستا در مطالعه حاضر بر آن شدیم تا با اصلاح سوگیری شناختی در قالب یک درمان مکمل، هم در درمان اختلالات روحی و هم در کاهش احتمال عود اعتیاد به این بیماران کمک کنیم.

موسی ‏رضایی ادامه داد: زمانی که فرد به مدت طولانی از مواد اعتیادآور استفاده نماید، به صورت ناخودآگاه به آن گرایش پیدا می‌کند که به آن سوگیری توجه می‌گویند. بنابراین فرد در مواجه با محرک‌های دیگری مانند محرک‌های دیداری و شنیداری در حالت برانگیختگی جسمانی و وسوسه ذهنی قرار گرفته و به محرک‌ها واکنش نشان می‌دهد. به همین دلیل سوگیری شناختی به عنوان یکی از عوامل مؤثر در ماندگاری رفتارهای اعتیاد آور شناخته می‌شود و مطالعات مختلف به دنبال یافتن ابزاری برای اصلاح این سوگیری هستند.

وی اضافه کرد: سوگیری شناختی یک خطای ذهنی است و حتی با افزایش آگاهی فرد در مورد موضوع مورد نظر نیز این سوگیری اصلاح نمی‌شود. یکی از روش‌های اصلاح سوگیری در اختلالات مختلف استفاده از نرم افزارها است. تاکنون از این روش برای اصلاح سوگیری شناختی در درمان ناسازگاری زوجین، اختلال وسواس، اعتیاد به الکل و … در داخل و خارج از کشور استفاده شده است، لیکن مطالعه حاضر اولین مطالعه‌ای است که بر روی معتادین تحت ترک با درمان نگهدارنده متادون در ایران انجام شده است.

این محقق و پژوهشگر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بیان کرد: پس از دریافت همه مجوزهای لازم، مطالعه حاضر در مدت سه ماه بر روی ۸۴ بیمار (دو گروه ۴۲ نفری مداخله و شاهد) مبتلا به سو مصرف مواد افیونی تحت درمان نگه‏دارنده با متادون انجام شد.

موسی رضایی افزود: در ابتدای مطالعه ۲ پرسش‌نامه استاندارد سنجش استرس، اضطراب و افسردگی و پرسشنامه سنجش عقاید وسوسه انگیز توسط شرکت کنندگان تکمیل گردید. همچنین این پرسشنامه‌ها در پایان هفته چهارم یعنی بلافاصله پس از پایان مداخله با نرم افزار و هشت هفته پس از آن (۱۲ هفته پس از مراجعه به مرکز و شروع فرآیند ترک) نیز توسط نمونه‌ها تکمیل شد.

طراحی اپلیکشن برای رفع سوگیری شناختی در معتادان

وی در ادامه به تشریح مداخله تیم پژوهش پرداخت و گفت: پیش از شروع مداخله برای ارزیابی سوگیری شناختی بیماران از نرم افزار کاوش نقطه (dot-probe task) استفاده شد. این نرم افزار توسط شرکت روان تجهیز ارائه شده که توسط تیم تحقیق خریداری و استفاده شد.

این محقق و پژوهشگر ادامه داد: نرم افزار یاد شده در مطالعات مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است و در مطالعه حاضر هم برای تشخیص اختلال سوگیری توجه و هم درمان آن استفاده شد.

وی اشاره داشت: پس از شروع فرآیند ترک و دریافت متادون، مشارکت کنندگان گروه مداخله، دو جلسه در هفته و به مدت چهار هفته از نرم افزار یاد شده استفاده کردند. طول هر جلسه بین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه بود. در پایان هفته چهارم مجددأ ارزیابی سوگیری شناختی با نرم افزار انجام شد.

وی گفت: پیش از اولین ارزیابی سوگیری توجه در مشارکت کنندگان، پنج تصویر خنثی برای آشنایی و تمرین فرد با پروسه، نمایش داده شد. منظور از تصاویر خنثی، تصاویری است که از نظر ظاهری مشابه تصاویر محرک هستند اما از نظر محتوا موجب تحریک فرد نمی‌شدند. به عنوان نمونه در یک تصویر، فرد سیگار (تصویر محرک و در ارتباط با مواد مخدر) در دست داشت و در تصویردیگر با همان حالت یک خودکار (تصویر بی ارتباط با مواد مخدر یا همان تصویر خنثی) را در دست گرفته بود. در صورت انتخاب تصویر خنثی از علامت تأیید همراه با محرک صوتی تشویق استفاده شد و در صورت انتخاب تصویر محرک از علامت ضربدر همراه با محرک صوتی انتخاب اشتباه استفاده شد.

وی گفت: در این نرم افزار ابتدا دو تصویر به شکل همزمان در مانیتور کامپیوتر به نمایش در می‌آمد. یکی از تصاویر خنثی بوده و دیگری مرتبط با مواد افیونی بود. به طور تصادفی یکی از تصاویر در سمت راست و دیگری در سمت چپ ظاهر می‌شد. پس از ۵۰۰ میلی ثانیه دو تصویر ناپدید شده و به جای آن، یک پیکان رو به بالا و یا پایین ظاهر می‌شد. کاربر با کلیدهای بالا و پایین صفحه کلید یکی از جهت‌های نمایش داده شده را انتخاب می‌کرد. زمانهای واکنش کمتر از ۱۰۰ میلی ثانیه و بیشتر از ۳۰۰۰ میلی ثانیه از تحلیل نمره سوءگیری توجه حذف شد. تصاویر از نظر رنگ و اندازه مشابه انتخاب شدند و برای هر گروه از ۳۰ جفت تصویر استفاده شد.

موسی رضایی بیان داشت: در صورتی که سوءگیری توجه وجود داشت، هنگامی که پیکان در محل عکس محرک ظاهر می‌شد، زمان واکنش شخص دارای اختلال سوگیری توجه برای مشخص کردن جهت پیکان سریع‌تر بود. همینطور هنگامی که پیکان در محل عکس خنثی ظاهر می‌شد، زمان واکنش شخص دارای اختلال سوگیری توجه برای مشخص کردن جهت پیکان کندتر از یک فرد عادی بود.

کاهش اختلالات استرس، اضطراب و افسردگی در معتادان با اپلیکشین

وی گفت: فردی که وابستگی به مواد افیونی دارد به طور ناخودآگاه به تصویر محرک گرایش دارد و آن را انتخاب می‌نماید که نشان دهنده سوگیری شناختی است. برای اصلاح این سوگیری، از تشویق و تنبیه استفاده شد. در صورتی که فرد تصویر خنثی را انتخاب می‌کرد مورد تشویق قرار می‌گرفت و در صورتی که تصویر محرک را انتخاب می‌کرد به او تذکر داده می‌شد. قرار گرفتن در این گونه موقعیت‌ها موجب بروز اختلالات استرس و اضطراب و در طولانی مدت افسردگی می‌شود. بنابراین انتظار می‌رفت که این مداخله بتواند بر متغیرهای یاد شده نیز مؤثر باشد.

این محقق افزود: مداخله یعنی کار با نرم افزار یک ماه به طول انجامید و بالافاصله بعد و دو ماه بعد از پایان مداخله، میزان وسوسه به مصرف مجدد مواد مخدر و شاخص‌های استرس، اضطراب و افسردگی در بیماران مورد ارزیابی قرار گرفت.

موسی‏ رضایی گفت: بر اساس نتایج پژوهش حاضر، اصلاح سوءگیری شناختی مبتنی بر نرم افزار منجر به کاهش معنی دار و قابل توجه میزان اختلالات استرس، اضطراب و افسردگی در بیماران تحت درمان نگه دارنده با متادون می‌شود، همچنین در گروهی که از نرم افزار استفاده کرده بودند میزان بازگشت مجدد به مواد مخدر نسبت به گروه شاهد، کمتر بود.بنابراین استفاده از این برنامه در کنار سایر روش‌های درمانی با هدف کاهش استرس، اضطراب و افسردگی و کاهش احتمال شکست درمان در راستای ارتقای کیفیت زندگی آنها پیشنهاد می‌شود.